Zwalczanie zorganizowanej przestępczości gospodarczej – wywiad z byłym oficerem CBŚP

w , ,

1. Jak wyglądał zwykły dzień pracy w CBŚP – czy w ogóle można mówić w przypadku takiej służby o „zwykłym dniu”?

Skuteczne zwalczanie przestępczości zorganizowanej wymaga nieschematycznego podejścia do zadań, kreatywności i zdolności patrzenia na problem z różnych stron. Funkcjonariusze zaangażowani w tego typu działania, aby być skutecznymi muszą posiadać zdolność dostrzegania pozornie nieistniejących połączeń i zależności, świadomie rezygnując z gotowych rozwiązań, które sprawdzają się w pracy operacyjnej i procesowej nakierowanej na zwalczanie klasycznych przestępstw. Z tych względów w tej służbie nie może być mowy o „zwykłym dniu”.  Każda sprawa wymaga zatem innego podejścia, zaangażowania odpowiedniej grupy funkcjonariuszy, posiadających właściwe  kompetencje. Grupy, albo jej odłamy zajmują się różnymi przestępstwami: kryminalnymi, narkotykowymi lub ekonomicznymi. Coraz częściej różnymi jej formami (multiprzestępczość), co wymaga odpowiedniego doboru narzędzi i policjantów. Funkcjonariusz podejmujący służbę w Centralnym Biurze Śledczym Policji musi być świadomy, że będzie wymagana od niego pełna dyspozycyjność i elastyczność dotycząca czasu służby. Sztywny grafik w praktyce nie istnieje. Realia są takie, że na przykład w danym dniu planujesz „papierkową robotę” a kończysz na obserwacji swojego figuranta na drugim końcu kraju przez kolejne trzy dni.

 

2. Czy istnieje choćby częściowe podobieństwo realnej pracy oficerów CBŚP ścigających gangsterów do tego, co widzimy w filmach?

Na pewno jakieś podobieństwa można znaleźć. Jest to służba wymagająca, pełna zagrożeń, ale też dająca możliwość udziału w różnego rodzaju działaniach, które mogą posłużyć za gotowy scenariusz do filmów akcji.  Tajemnicą poliszynela jest, że ludzie związani z filmem czerpią czasami gotowe wzorce postaci i zdarzeń, które podsuwają im byli lub ciągle pełniący służbę funkcjonariusze. Z drugiej strony, w filmach nie widać ogromnej ilości dokumentów, jakie należy przygotować na każdym etapie działań. Wszystko oparte jest na procedurach, mających źródło w różnego rodzaju przepisach, które dają bezpieczeństwo prawne funkcjonariuszy i pozwalają na właściwe dokumentowanie zebranych dowodów przestępczej działalności.

 

3. Jak wyglądała współpraca z innymi służbami, jak np. KAS? Czy wiele mogłoby się zmienić na lepsze w tym zakresie?

To ciekawy i bardzo istotny problem, który mocno rzutuje na skuteczność podejmowanych działań. Zagadnienie to obejmuje kwestie formalne i praktyczne. Z formalnego punktu widzenia wszystko wydaje się w porządku. Istnieją odpowiednie akty prawne i porozumienia. W praktyce bywa różnie. W dużej mierze jakość i efektywność wspólnych działań oparta jest na indywidualnych relacjach poszczególnych osób zaangażowanych w zwalczanie przestępczości, zarówno na poziomie kierowniczym jak i wykonawczym. Zwykle na zdobycie wzajemnego zaufania trzeba zapracować, poczynając od realizacji najprostszych spraw aż do wspólnego udziału w najbardziej zakamuflowanych przedsięwzięciach operacyjnych. Najprostszym rozwiązaniem, które daje szansę na optymalny poziom współpracy to odpowiednio sprecyzowane i zbieżne cele. Z tym bywa różnie. Przykładowo, działania Krajowej Administracji Skarbowej, a w szczególności czynności podejmowane przez urzędy celno – skarbowe między innymi ukierunkowane są na zwalczanie procederu związanego z uszczupleniem podatku VAT, podobnie jak CBŚP. W praktyce jednak te działania nie są spójne. Centralne Biuro Śledcze Policji przede wszystkim skupia się na pełnym rozpoznaniu składu grupy przestępczej, ze szczególnym naciskiem na ustalenie liderów i organizatorów procederu oraz skutecznym rozbiciu takiej grupy. Jednocześnie realizowane są czynności związane z ustaleniem składników majątkowych przestępców i ich zajęciu. Dla administracji skarbowej najważniejsze są pieniądze, które można szybko i skutecznie zająć, co pozornie wydaje się właściwym działaniem. Skutek jednak jest taki, że nie ma już odpowiedniej mobilizacji do rozliczania tzw. „słupów”, którzy oczywiście żadnym istotnym majątkiem nie dysponują. Co gorsza, takiej wspólnej mobilizacji nie ma również podczas działań podejmowanych wobec ważnych członków grupy, ale w sytuacji, gdzie na horyzoncie nie widać łatwych i dużych pieniędzy. Statystyka administracji skarbowej musi być zasilana szybkimi i stosunkowo łatwymi pieniędzmi. Ten stan rzeczy można zmienić poprzez właściwe zadarniowanie i rozliczanie odpowiednich służb, tak aby współpraca opłacała się wszystkim. W konsekwencji może się okazać, że uda się sięgnąć po majątki członków zorganizowanych grup przestępczych, którzy przez lata dokonali wielomiliardowych wyłudzeń VAT – u. Trzeba mieć w pamięci, że mimo uszczelnienia aktualnego systemu to pozostaje nierozliczone to, co miało miejsce w minionych latach. Dotychczasowe osiągnięcia organów ścigania w rozliczeniu tego rodzaju grup przestępczych to czubek góry lodowej.

 

4. Jak służby najczęściej wpadały na trop grup przestępczych?

Nie ma prostej odpowiedzi na takie pytanie. Korzysta się ze wszystkiego na co prawo pozwala. Bywa, że kluczowe są efekty kontroli operacyjnej np. w postaci informacji uzyskanych z rozmów telefonicznych, a w innych sytuacjach, to co uzyska się od informatora. Czasami dobre efekty dają analizy różnego rodzaju danych np. przepływy środków finansowych. Bywa, że klasyczne zawiadomienie pokrzywdzonego o przestępstwie inicjuje działania, które doprowadzają do konkretnej grupy przestępczej.  Często dopiero połączenie i przeanalizowanie danych z różnych źródeł pozwala na zdefiniowanie nielegalnych działań o zorganizowanym charakterze.

 

5. Jak zwykle przebiega śledztwo w sprawach związanych z przestępstwami gospodarczymi, jakie są jego etapy?

Najlepsze efekty daje właściwe rozpoznanie operacyjne zorganizowanej grupy przestępczej, w trakcie którego, mówiąc w skrócie, wykorzystuje się różnego rodzaju narzędzia, techniczne środki wsparcia i osobowe źródła informacji. Czasokres tego typu działań uzależniony jest od charakteru przestępstwa, ilości osób uczestniczących w nielegalnym procederze, sposobu ich zachowania. Tak zebrane materiały przekształca się w taki sposób, aby mogły zostać wykorzystane jako dowody  w postępowaniu przygotowawczym, czego efektem powinno być przedstawienie zarzutów popełnienia przestępstwa, a następnie skierowanie aktu oskarżenia do sądu. Istnieje również grupa przestępstw, która wskazywana jest w zawiadomieniu o przestępstwie przez pokrzywdzonych lub inne osoby. Nierzadko do skutecznego realizowania czynności w tego typu sprawach wystarczy rzetelna analiza dokumentów oraz wnikliwe zrealizowanie czynności procesowych np. w postaci przesłuchań świadków.

 

6. Czy są jakieś rzeczy, które stosunkowo często uniemożliwiają pozytywne zakończenie śledztwa?

Nie można wskazać jednoznacznie konkretnych przyczyn, które w jakiś dominujący sposób uniemożliwiają pozytywne zakończenie śledztwa. Należałoby też zdefiniować pojęcie braku pozytywnego zakończenia śledztwa. Z całą pewnością brak przedstawienia zarzutów i umorzenie śledztwa jest porażką. Taki scenariusz w sprawach prowadzonych przez Centralne Biuro Śledcze Policji w zasadzie się nie zdarza. Natomiast często pozostaje niedosyt wynikający z tego, że ograniczono kierunki śledztwa lub nie rozliczono wszystkich członków grupy, czy też przy wielomilionowych stratach nie udało się dokonać zabezpieczenia na majątku podejrzanego w satysfakcjonującej kwocie. Zwykle takie sytuacje mają miejsce gdy prowadzący sprawę stają pod ścianą i brak jest możliwości pogłębienia materiału dowodowego. W długotrwałych śledztwach występuje również presja ze strony prokuratury, aby zmierzać do końca czynności, szczególnie w sytuacjach gdy rozliczono z przestępczej działalności kluczowych podejrzanych, natomiast dalsze prowadzenie czynności ewentualnie mogłyby skutkować przedstawieniem zarzutów osobom, których rola w nielegalnym procederze była drugorzędna a okoliczności sprawy wskazują, że mimo próby podjęcia dalszych długotrwałych czynności brak jest pewności co do efektów podjętych działań. W takich sytuacjach mówi się o ekonomice procesowej i dotyczy to stosunkowo licznych grup przestępczych, gdzie często stawia się znak zapytania w zakresie tego czy ktoś jeszcze współdziałał w popełnianiu przestępstw.

 

7. Czy CBŚP często korzystało z tzw. przykrywkowców przy zwalczaniu przestępstw gospodarczych?

Centralne Biuro Śledcze Policji jest służbą, która najczęściej wykorzystuje najbardziej zaawansowane metody pracy operacyjnej w postaci kombinacji operacyjnych i operacji specjalnych. Zdarza się, że w tych działaniach wykorzystuje się policjantów działających pod przykryciem. Należy podkreślić, że przede wszystkim są to sprawy kryminalne i narkotykowe. W sprawach dotyczących przestępczości gospodarczej takie sytuacje są najmniej liczne. Wynika to z charakteru spraw i przydatności tego typu narzędzi. Wyjątkiem pozostają sprawy z zakresu nielegalnego wyrobu i obrotu towarami akcyzowymi (tytoń, papierosy). Szczegółów tego typu działań nie będę jednak zdradzał, przede wszystkim mając na uwadze bezpieczeństwo policjantów realizujących takie zadania.

 

8. Czy w trakcie śledztw, niejako przy okazji, udawało się często odkryć rzeczy, których nikt się nie spodziewał?

Aktualnie działające zorganizowane grupy przestępcze coraz częściej nie koncentrują się na jednym typie nielegalnej działalności i podążają w nowych kierunkach, które pozwalają na osiąganie wysokich zysków przy stosunkowo niewielkim ryzyku. Z tych powodów nie należą już do rzadkości sytuacje, gdzie na początku rozpracowywanej grupy definiowało się ją jako narkotykową, a dalsze ustalenia pozwalały na odkrycie i udokumentowanie innych nielegalnych obszarów z których członkowie grupy czerpią zyski. Takim najbardziej jaskrawym przykładem są coraz liczniejsze sytuacje, gdzie grupy kryminalne i narkotykowe wchodzą w obszar nielegalnego obrotu papierosami i tytoniem. Wynika to z faktu, że tego typu działalność generuje bardzo duże zyski a zagrożenie karami pozostaje stosunkowo niskie np. w porównaniu do kar za przestępstwa narkotykowe.

 

9. Jaki rodzaj przestępstw gospodarczych był według Pana najczęściej spotykany?

Najliczniejszą grupą przestępstw gospodarczych stanowią różnego rodzaju oszustwa i wyłudzenia w obrocie gospodarczym na szkodę przedsiębiorców. Niestety, są to również przestępstwa, które najczęściej kończą się umorzeniem postępowania z powodu niewykrycia sprawcy czynu lub braku znamion przestępstwa. Zdumiewające, ale warte podkreślenia są naprawdę bardzo liczne sytuacje, gdzie przedsiębiorca prowadzący od lat duży biznes nie potrafi właściwie zareagować na przestępstwo. Typowe działania prawne, występujące w obrocie gospodarczym nie przynoszą żadnego pozytywnego rezultatu. Środki jakie należy podjąć wobec oszusta, a nierzetelnego kontrahenta, to nie to samo. Podobnie się mają sprawy, gdzie przedsiębiorca zostaje wplątany np. w karuzelę VAT-owską czy też inne nielegalne działania podejmowane przez współpracowników i kontrahentów. Będąc czynnym funkcjonariuszem byłem naocznym świadkiem różnych życiowych tragedii, gdzie uczciwi ludzie tracili dorobek życia. W aktualnie prowadzonej przeze mnie kancelarii radcy prawnego również spotykam się z takimi przypadkami.

 

10. Jaki był najmniejszy kaliber spraw, którymi zajmował się kierowany przez Pana wydział?

Z założenia Centralne Biuro Śledcze Policji zajmuje się najpoważniejszymi przestępstwami. Zdarza się jednak tak, że mając przekonanie o tym, że mamy do czynienia z dużą grupą zajmującą się np. nielegalną produkcją papierosów trafiało się na stodołę w której jakiś rolnik dorabiał sobie cięciem i sprzedażą liści tytoniu na niewielką skale. Nawiasem mówiąc, takie domowe fabryczki to bardzo częsty proceder.

 

11. Jaka była największa sprawa, nad którą pracowaliście?

Do grupy największych spraw należy zaliczyć postępowania dotyczące uszczuplenia podatku VAT. W tym zakresie udało się nam rozpracować i zlikwidować grupę przestępczą, która dokonała wyłudzenia środków w wysokości około 500 mln zł. na szkodę Skarbu Państwa. W tej sprawie udało się dokonać zabezpieczenia na majątku podejrzanych w łącznej wysokości około 200 mln zł. Było to rekord w wysokości zabezpieczenia w historii organów ścigania w Polsce, chyba do dzisiaj nie pobity.

 

12. Czy mógłby Pan podać przykład najciekawszej sprawy, z jaką zetknął się Pan w swojej karierze i czy zechciałby ją Pan bliżej opisać?

Trudno wskazać jedną sprawę, ale przypominam sobie śledztwo, gdzie przestępcy inwestowali w złoto. Nie do zapomnienia był widok kilkudziesięciu zabezpieczonych sztabek złota leżących na stole. Sprawa dotyczyła również wyłudzenia VAT- u w kwocie kilkudziesięciu mln zł. Bardzo ciekawe są sprawy dotyczące nielegalnych fabryk papierosów. Zakres działań logistycznych, jakie podejmowała grupa aby uruchomić fabryka w warunkach pełnej konspiracji były zdumiewające. Mowa tu m. in. o systemach kamuflażu, wentylacji i dystrybucji itd.

 

13. Skoro już przy ciekawych śledztwach jesteśmy, to może klasyka, czyli tak głupi przestępcy, że aż trudno w to uwierzyć.

W sprawach które realizowałem z moim zespołem za przeciwnika zazwyczaj mieliśmy ludzi inteligentnych i operatywnych, którzy mieli bardzo dobrze przemyślane metody działania. Oczywiście, jakieś wyjątki można zawsze znaleźć. Przypominam sobie członka grupy, który uczestniczył w końcowej fazie dystrybucji nielegalnie wytworzonego tytoniu, ale postanowił sobie dorobić. W tym celu umieścił ogłoszenia o możliwości zakupu tytoniu na wiejskich tablicach ogłoszeń, podając swój osobisty numer telefonu komórkowego. Na efekty nie musiał długo czekać. Po kilku dniach pojawili się u niego policjanci. W wyniku dalszych działań udało się dotrzeć do kolejnych osób zamieszanych w nielegalny proceder.

 

14. Czy przestępcy, np. z mafii VAT-owskich byli zamieszani także w inne przestępstwa, czy też raczej stawiali na ścisłą specjalizację?

W początkowych latach działania mafii VAT- owskich zwykle była to ścisła specjalizacja. Wynikało to z tego, że przestępcy wywodzili się spośród osób, które prowadziły legalne biznesy, natomiast z wyłudzenia VAT-u robili sobie dodatkowe źródło dochodu. W kolejnych latach w proceder ten wchodzili przestępcy, którzy wywodzili się z grup kryminalnych i narkotykowych, widząc jaki potencjał niosą za sobą tego typu sprawy. W tym celu wchodzili w różnego rodzaju relacje przestępcze, które pozwalały im poruszać się w tej tematyce.

 

15. Ile osób najczęściej wchodziło w skład zorganizowanych grup przestępczych zajmujących się przestępstwami gospodarczymi?

Zwykle były to grupy kilkunastoosobowe, ale przy sprawach związanych z uszczupleniem podatku VAT struktury liczyły nawet powyżej pięćdziesięciu osób.

 

16. Jak ocenia Pan kreatywność zawodowych przestępców wyłudzających np. podatek VAT? Czy na ogół są to inteligentni ludzie, czy też bardziej wykonawcy cudzych poleceń albo osoby „jadące” na powszechnie znanych schematach? Jeśli oczywiście można to w jakikolwiek sposób generalizować…

Zorganizowana grupa przestępcza to struktura w skład której wchodziły różne osoby, posiadające różne zadania. Mając na myśli organizatorów procederu to trzeba przyznać, że zazwyczaj były to osoby bardzo inteligentne, o dużej wiedzy. Jak już wspominałem, często byli to przedsiębiorcy o dużym doświadczeniu. Generalizować jednak się nie da. Ludzie bywali różni, ale zawsze przynajmniej w stopniu podstawowym przygotowane do kontaktu z organami ścigania.

 

17. Czy na wyobraźnię funkcjonariuszy mocno działały pieniądze posiadane przez przestępców i ich luksusowy styl życia? Wiadomo, że w budżetówce nie zarabia się „kokosów”, więc czy nie czuliście czasem zazdrości patrząc na stan posiadania bandytów?

Nie da się ukryć, że przede wszystkim nieruchomości i samochody jakie widzieliśmy robiły ogromne wrażenie. Były to głównie efekty wielomilionowego „dofinansowania” Skarbu Państwa z tytułu nieodprowadzonego i wyłudzonego podatku VAT oraz nielegalnego obrotu papierosami i tytoniem. W momencie kiedy policjanci zabezpieczali ten nielegalnie zdobyty majątek widzieli również zaskoczenie w oczach przestępców i ich rodzin. W tym momencie chyba zazdrości nie było. Jednak spokojny sen dla większości ludzi jest znacznie cenniejszy.

 

18. Skoro już przy pieniądzach jesteśmy, to czy słyszał Pan o jakichś propozycjach korupcyjnych skierowanych do funkcjonariuszy? Jeśli tak, to czy takie sytuacje zdarzały się relatywnie często?

Nie wiem na ile będę wiarygodny w tym miejscu, ale o propozycjach korupcyjnych kierowanych do policjantów CBSP słyszało się bardzo rzadko. Chyba jednak zdecydowanie w działaniach poszczególnych policjantów odbierało ochotę na takie próby. Nigdy nie spotkałem się z taką sytuacją w stosunku do mnie i kierowanych przeze mnie funkcjonariuszy.

 

19. Czy stosunkowo często zdarzało się, że zorganizowane grupy miały powiązania np. z lokalnymi politykami lub urzędnikami, czy może były to sporadyczne przypadki?

Mając na uwadze np. niewyobrażalne kwoty, które latami wypływały z budżetu państwa, szczególnie w początkowym okresie kształtowania się mafii VAT-owskiej, trudno sobie wyobrazić aby osoby uwikłane w ten proceder nie miały kontaktów przede wszystkim z urzędnikami administracji skarbowej. W sprawach, które realizowałem z moim wydziałem zarzutów takim osobom nigdy jednak nie przedstawiono.

 

20. Ile jest prawdy w powiedzeniu: „Bez swojego urzędnika nie ma wyłudzania VAT-u”?

Tak jak wcześniej mówiłem. Trudno sobie wyobrazić, że takiej pomocy ze strony niektórych nieuczciwych urzędników nie było. Z czasem grupy posiadały już własnych księgowych, biura rachunkowe. Korzystano ze znakomitych prawników i doradców podatkowych, którzy mieli kontakty z administracją skarbową, lub zwyczajnie wcześniej byli takimi urzędnikami.

 

21. Jak podczas zatrzymań i pierwszych przesłuchań zachowywali się przestępcy stojący wyżej w hierarchii? Czy grali twardzieli, czy jednak dość często się załamywali?

Organizatorzy i liderzy grup przestępczych to zawsze byli bardzo trudni rozmówcy, o twardej psychice, zdający sobie sprawę, że prędzej czy później może ich czekać rozmowa z przedstawicielami organów ścigania. Większość z nich była konsekwentna w swoich wyjaśnieniach i nie dawała oznak paniki czy strachu. W mniejszości były takie osoby, które na skutek długotrwałej izolacji lub ciężaru dowodów jakie zebrano wobec nich wykazały słabość, która zazwyczaj kończyła się obszernymi wyjaśnieniami.

 

22. Czy taka praca mocno wpływa na psychikę funkcjonariuszy?

Czynniki które generuje tego typu służba nie pozostają bez wpływu na psychikę. Więcej o tym mogą powiedzieć rodziny takich osób i grono znajomych. Sami funkcjonariusze chyba nie do końca są świadomi jak służba odbiła się na ich stanie psychicznym.

 

23. Jak można, w Pana opinii, scharakteryzować dobrego agenta CBŚP? Jakimi zaletami powinien się wykazać?

Zdeterminowany, dyspozycyjny, operatywny, zafiksowany na punkcie swojej roboty. Słowem, pasjonat. Pozostali szybko odpadają lub nie odnoszą sukcesów.

 

24. Co mógłby Pan poradzić osobom, które chciałyby związać swoją karierę ze służbami takimi, jak CBŚP?

Trzeba odpowiedzieć sobie na kilka pytań. Jeżeli szuka się dużych wyzwań i adrenaliny to można spróbować. Jeżeli szukasz pieniędzy większych niż w innych służbach, to się rozczarujesz. Musisz mieć uregulowane sprawy rodzinne, ponieważ nie będziesz miał zbyt wiele czasu, aby się nią zająć. Najlepiej porozmawiać z takim funkcjonariuszem, jeżeli jest taka możliwość. W sumie, warto spróbować.

 

25. Czy w Pana opinii stan prawny sprzyja eliminacji zorganizowanej przestępczości ekonomicznej, patrząc okiem byłego oficera?

Osobiście uważam, że aktualny stan prawny daje szanse na skuteczne zwalczanie przestępczości ekonomicznej. Ewentualnie warto przemyśleć do jakich danych ułatwić dostęp funkcjonariuszom i w jakim trybie udzielać dostępu do nich. Temat dostępu do różnego rodzaju informacji o obywatelach jest bardzo drażliwy i wywołuje dużo emocji. W przypadku zwalczania przestępczości ekonomicznej bardzo przydatne są bazy danych, którymi dysponuje administracja skarbowa oraz systemy analityczne, którymi dysponuje skarbówka. Policjanci w pewnych obszarach muszą czekać na ruchy i wsparcie funkcjonariuszy urzędów celno – skarbowych, a to nie sprzyja dynamice działań.

 

26. Jakie zmiany w prawie rekomendowałby Pan w kontekście zwalczania przestępczości gospodarczej?

Sądzę, że w Polsce brakuje jednej, dużej służby, konsolidującej różnego rodzaju uprawnienia ( administracji skarbowej i organów ścigania), która zajmowałaby się szeroko rozumianą przestępczością gospodarczą, np. na wzór włoskiej Guardia di Finanza. Dotychczasowe rozdrobnienie w tym zakresie nie sprzyja walce z tego typu przestępczością. W Polsce obecnie mamy szereg różnych służb mogących prowadzić pracę operacyjną i dochodzeniowo – śledczą. O wynikach pracy większości z nich niewiele wiadomo, częściej za to można usłyszeć o nich przy okazji awantur politycznych lub czystek i roszad personalnych oraz przy zmianie kolejnych ekip rządzących. Będzie taniej i skuteczniej. Taka służba mogłaby nie tylko zająć się interesami Skarbu Państwa, ale również zwykłych przedsiębiorców i obywateli. Na dzień dzisiejszy interesy Skarbu Państwa i dużych instytucji finansowych zdominowały działania organów ścigania, szczególnie tych, które dysponują najbardziej wykwalifikowaną kadrą. Natomiast bezpieczeństwo finansowe państwa, to nie tylko pilnowanie wpływu podatków wprost. Okradziony i osłabiony przedsiębiorca to też mniejsze podatki do budżetu, gorszy rynek pracy itd. W tym zakresie pozostaje dużo do zrobienia.

Dziękuję bardzo za rozmowę. 

Moim rozmówcą był radca prawny Adam Hołyński, były Naczelnik Wydziału do Zwalczania Zorganizowanej Przestępczości Ekonomicznej Zarządu we Wrocławiu Centralnego Biura Śledczego Policji, aktualnie prowadzący kancelarię prawną we Wrocławiu. 

Zdjęcie ilustrujące wpis jest poglądowe! Osoby, rzeczy lub sytuacje przedstawione na zdjęciu NIE mają bezpośredniego związku z treścią niniejszego wpisu!

Jak szybko rozpoznać prezesa-słupa – 5 wskazówek

w , ,

Zaraz na samym początku „zniszczę” cały wpis podając jedną, najważniejszą informację. Oto i rzeczona informacja: nie ma żadnego 100% sposobu na to, aby na podstawie samej konwersacji, bez głębszego sprawdzenia, rozpoznać, czy dany prezes jest słupem, czy też nim nie jest. Rzeczywistość jest bowiem na tyle zmienna oraz podsuwa tyle wariantów, że zawsze istnieje jakiś margines błędu jeśli chodzi o ocenę czyjejś osoby. Nie oznacza to jednak, że nie można wziąć pod uwagę pewnych klasycznych symptomów, które powinny wzbudzić naszą podejrzliwość (a już na pewno, gdy mamy do czynienia z tzw. kumulacją kilku z nich).

Bezdomni jako słupy?

Zacznę od tego zagadnienia, bo narosło wokół niego sporo mitów. Nie ma co ukrywać, że media dość często kreują obraz, jakoby bardzo wielu prezesów – słupów rekrutowano spośród osób bezdomnych, do tego za symboliczne kwoty rzędu 100 czy 200 PLN. Ok, zapewne i takie przypadki miały miejsce, nie neguję tego, ale nie była to z pewnością norma. Dlaczego? Na to pytanie najlepiej będzie chyba odpowiedzieć w oparciu o konkretne „projekty”, na potrzeby których najczęściej rekrutuje się słupy.

Kombinacje z VAT-em
Wielu bezdomnych to osoby karane, co mocno zawęża nam wybór potencjalnych kandydatów. Jest to spowodowane tym, że wyrok na koncie za przestępstwa wymienione w ustawie (min. pospolita kradzież czy włamanie) jest sporym utrudnieniem – co prawda nie zawsze KRS wyłapuje takich karanych prezesów, ale jeśli już wyłapie, to musimy szukać nowego. A to czasem jest kłopotliwie pod kątem, nazwijmy to, logistycznym, ponieważ blokuje nam np. możliwość wystawiania w określonym czasie faktur na potrzeby przestępstw związanych z VAT-em itp.

Prezes „pod kredyt” 
Nie ma co ukrywać tego, że raczej niewielki % bezdomnych może się pochwalić dobrą historią kredytową, a wręcz zaryzykowałbym stwierdzenie, że większość z nich ma przeróżne niespłacone zobowiązania. A z takim prezesem o tragicznym scoringu ciężko jest np. wziąć kredyt na spółkę, więc dalszy komentarz co do realnej przydatności takich osób jest właściwie zbędny.

Typowa firma – krzak
Załóżmy, że taki karany i/lub zadłużony bezdomny jest potrzebny wyłącznie jako figurant do wrzucenia go w papiery firmy i do podpisania kilku dokumentów. Oczywiście w niektórych przypadkach teoretycznie można by go w tym celu wykorzystać, ale także i tutaj mamy kilka pułapek. Przykładowo: bezdomni mają często niezapłacone grzywny itp. historie, za które mogą trafić na x-tygodni lub miesięcy do aresztu, co może przyblokować możliwość działania firmy w kluczowych momentach. Poza tym ciężko na nich tak po prostu polegać i wymagać od nich, aby byli dyspozycyjni wtedy, kiedy ich akurat potrzebujemy (nietrudno sobie wszak wyobrazić takiego bezdomnego, który wpada w alkoholowy ciąg i znika bez śladu na x-tygodni). Takie ryzyko przestępcy kalkulują w swoich działaniach, ewentualnie ignorują uważając, że „jakoś to będzie”.

Tylko na powyższych przykładach widać, że korzystanie z „bezdomnych prezesów” wiąże się z wieloma potencjalnymi problemami i tak naprawdę w większości przypadków, patrząc z punktu widzenia zawodowych przestępców, rozsądniej jest zapłacić kilka – kilkanaście tys. PLN komuś pewnemu i mieć sprawnie przeprowadzoną akcję (zwłaszcza, że koszty wynajęcia prezesa są często tylko niewielkim ułamkiem potencjalnego zysku, no i zwykle płaci się honorarium już po akcji). Zresztą w przypadku niektórych projektów bez pewnego człowieka, będącego stale pod kontrolą, się nie obejdzie. Przykładowo znana mi jest sytuacja, jak to pewne osoby chciały „podejść pod kredyt” na kilka milionów Euro, brany w Niemczech na niemiecką spółkę, której prezesem był Polak. Przygotowania do wzięcia kredytu związane z robieniem obrotów, budowaniem wiarygodności itd. trwały około roku, a kredytu i tak nie udało się uzyskać. W tym czasie polski prezes wielokrotnie bywał za granicą i podpisywał wiele dokumentów – ciężko sobie wyobrazić, aby podobną operację można było sprawnie przeprowadzić z osobą bezdomną, uzależnioną od alkoholu i nie posiadającą stałego miejsca pobytu (no chyba, żeby trzymać takiego osobnika np. w wynajętym mieszkaniu i pilnować 24h na dobę = koszty).

Po czym rozpoznać prezesa – słupa

Przejdźmy teraz do najważniejszego zagadnienia. Tak więc, jak już wspomniałem na samym początku, nie ma żadnego pewnego sposobu, aby rozpoznać słupa po krótkiej konwersacji – pozostają jedynie przesłanki, mniej lub bardziej mocne, które złożone w jedną całość dają nam już pewien obraz.

1. Typowy prezes – słup zwykle ma nikłe pojęcie o funkcjonowaniu danej branży, no bo i po co figurantom rozbudowana wiedza, poza tym na ogół nie mają praktycznego doświadczenia w prowadzeniu, rzekomo swojego, biznesu. Dość łatwo więc jest ich rozpracować precyzyjnymi, mądrze zadanymi pytaniami np. o ceny półproduktów, ich właściwości itd. Taki delikwent zwykle albo będzie zasłaniał się tajemnicą handlową (co w przypadku odpowiednio zadanych pytań od razu wskaże na to, że ściemnia), albo będzie kluczył i unikał jednoznacznej odpowiedzi.

2. Jeśli ktoś oglądał film „Ronin” (dobra sensacja, polecam), to zapewne pamięta scenę, w której Robert De Niro pyta Seana Beana, jaki kolor miał hangar na łodzie w jednostce specjalnej, w której rzekomo służył ten drugi. Sean nie odpowiedział na to pytanie, ponieważ w rzeczywistości nigdy tam nie był i po prostu dał się zwyczajnie wkręcić. Niby to tylko filmowa historia, ale bardzo zbliżony schemat można zastosować także w realnym życiu (zwłaszcza, kiedy punkt pierwszy daje nam do tego przesłanki). Tak więc przykładowo przedstawiamy jakiś zmyślony fakt, o którym musieliby wiedzieć praktycznie wszyscy w branży, a następnie patrzymy, czy prezes łyknie zarzutkę i czy nie zacznie ściemniać, że owszem, słyszał, zna nawet osobiście tego i tamtego itd. Jeśli tak to się rozwinie, to w dalszej konwersacji możemy spróbować jeszcze bardziej „docisnąć” owego prezesa.

3. Prezes – słup jako osoba pozbawiona mocy decyzyjnej często dostaje konkretne dyspozycje, których nie może lub boi się przekroczyć. Tak więc można zapytać się go o pozornie błahą rzecz, jak np. to, czy towar może być odebrany własnym transportem, a nie przywieziony przez kontrahenta, albo czy dorzuci gratis pół palety próbek towaru. Jeśli przy takim pytaniu będzie musiał się z kimś „skonsultować”, to mamy poważny sygnał, że w rzeczywistości nie ma on wiele do gadania.

4. Jest to punkt dość mocno subiektywny, ale czasami sposób zachowania prezesa i jego ogólny wygląd po prostu nie pasują do garnituru lub eleganckiego ubrania, jakie ma na sobie. Ktoś powie, że to żadna przesłanka, bo przecież wielu jest biznesmenów – Januszy, o których ciężko powiedzieć, że mają jakąkolwiek klasę. Ok, tyle, że za zachowaniem tych Januszy, którzy są rzeczywiście przedsiębiorcami, idzie bardzo często także ich januszowy wygląd – oni po prostu nie ubierają garniturów, a ich ubiór stanowi spójną całość z zachowaniem. Do tego autentyczny prezes – Janusz ma zwykle wiedzę dotyczącą działania swojego przedsiębiorstwa (patrz punkt 1). Tymczasem w przypadku słupów przestępcy często popełniają błąd „przedobrzenia” i pakują w garnitur nieogarniętego gościa, który nie umie się nawet porządnie wysłowić. Eleganckie ubranie ma podnosić wiarygodność, ale w rzeczywistości często jest dokładnie odwrotnie, bo taki prezes wygląda sztucznie i większość ludzi już „na wyczucie” stwierdza, że coś tutaj nie gra – szczególnie, jeśli idzie to w parze z brakiem wiedzy.

5. Załóżmy, że znaliśmy wcześniej danego delikwenta i nie wyróżniał się on żadnymi specjalnymi zdolnościami, chodził sobie do przeciętnej pracy, aż tu… Aż tu nagle ni stąd, ni zowąd, zaczyna sobie działać w branży wymagającej zaangażowania dużego kapitału, bardzo szybko kupuje sobie drogie auto, czasem buduje dom już po niecałym roku działalności. A jeżeli do tego w trakcie rozmowy widać u niego brak znajomości branży opisany w punkcie 1, to wiedz, że najprawdopodobniej coś się dzieje. Ludzie prowadzący w uczciwy sposób biznesy na ogół bowiem budują swoją pozycję latami, a nie w 2-3 miesiące – oczywiście wyłączając takie sytuacje, jak np. dziedziczenie majątku lub tzw. złote strzały, jak chociażby udana inwestycja w jakąś tam kryptowalutę. Dodatkową przesłanką jest tutaj także nagły nadmiar wolnego czasu, czyli nasz bohater już w kilka miesięcy po otwarciu firmy jeździ sobie w różne ciekawe miejsca (np. na zagraniczne wczasy), używa życia i wygląda na to, jakby w ogóle nie pracował. I ok, tak może poniekąd być, bo jego „praca” akurat polega na podpisaniu kilku kwitów w miesiącu, co nie wymaga raczej zbyt wielkiej ilości czasu. W normalnym biznesie to tak na ogół nie działa, bo zawsze jest masa rzeczy do ogarnięcia tuż po starcie.

Podsumowanie

No i to by było w zasadzie na tyle, jeśli chodzi o podstawowe sposoby rozpoznawania prezesów – słupów. Świadomie pominąłem tutaj wszelkie „metody FBI” dotyczące zachowań rzekomo charakteryzujących kłamców, jak np. mimika twarzy, gesty, itp., bo po pierwsze jest to temat na obszerniejsze opracowanie, a po drugie (moim zdaniem) przypomina to jednak trochę wróżenie z fusów – już wiele razy zetknąłem się w praktyce z tym, że ktoś wyglądał według takich symptomów na ewidentnego kłamcę, a w rzeczywistości mówił prawdę (sprawdzone przed i po rozmowie), no po prostu zwykłe zdenerwowanie gościa dopadło… Temat oczywiście nie został wyczerpany, tak więc za jakiś czas zapewne do niego powrócę, choć w nieco zmienionym kontekście.

Zdjęcie ilustrujące wpis jest poglądowe! Osoby, rzeczy lub sytuacje przedstawione na zdjęciu NIE mają bezpośredniego związku z treścią niniejszego wpisu!

Jak stworzyć wiarygodnie wyglądająca firmę – krzak wydając na ten cel ok. 50 tys. PLN

w , , , ,

Kilka lat temu miałem okazję przyjrzeć się bliżej sprawie związanej z dość spektakularnym upadkiem pewnego MLM-u, którego członkowie mieli zarabiać na klikaniu w reklamy. Dla każdego, kto miał nieco większe pojęcie o ryku e-commerce, było jasne, że projekt ten nie ma praktycznie żadnych szans na sukces. Niestety, tak jak i zawsze, znalazła się jakaś grupa niezorientowanych (czy też naiwnych), którzy nabrali się na piękne słowa tzw. naganiaczy, sugestywnie przekonujących: „I Ty możesz osiągnąć wolność finansową w ciągu kilku lat, przy minimalnej inwestycji!”.

Czy ofiara zawsze czuje się oszukana?

Tuż po spektakularnym „krachu” tego projektu, rozmawiałem z kilkudziesięcioma osobami, które zainwestowały różne kwoty: od kilkunastu do ponad 100 tys. PLN. Część z nich włożyła w ten biznes pieniądze zaoszczędzone uprzednio podczas kilkuletniej pracy za granicą, jeszcze inni otrzymali np. mieszkanie w spadku, które sprzedali, a gotówkę chcieli zainwestować. Jednak w najgorszej sytuacji byli ci, którzy pobrali kredyty, nawet na kilkadziesiąt tys. PLN – było takich dość wielu i to oni tak naprawdę powpadali w największe kłopoty. Wszyscy ci ludzie zresztą, bez wyjątku, potracili zainwestowane środki – zarobili tylko organizatorzy piramidy oraz „naganiacze”, którzy skasowali prowizje. I teraz wiecie, co było najciekawsze w tym wszystkim? To, że bardzo wielu z tych ludzi (nie wiem nawet, czy nie większość) nie dopuszczała do siebie w ogóle myśli, że ktoś ich właśnie oszukał! Przyjmowali za wiarygodne bełkotliwe i niespójne tłumaczenia „liderów”, powtarzając przy tym sobie, że przecież to biznes i zawsze może nie wyjść. Szczytem jednak byli ci, którzy pisali: „Może i straciłem pieniądze, ale za to poznałem wspaniałych ludzi, z którymi jeszcze pewnie coś zarobię w przyszłości – raz nie wyszło, to nie znaczy, że następnym razem będzie źle”. O takich mogę powiedzieć tylko: nawet mi was nie żal, skoro uważacie za wspaniałych ludzi, którzy z pełną świadomością was wy…, a wy jeszcze raz powierzylibyście im swoje pieniądze.

Swoją drogą to naprawdę ciekawe, jak łatwo jest w Polsce stworzyć firmę, której zaufa kilkanaście – kilkadziesiąt tys. osób. Weźmy chociażby przykład niesławnej piramidy Recyclix, która oferowała inwestorom blisko 500% zysku rocznie na… recyklingu śmieci. 5 tys. PLN kapitału zakładowego, anonimowy Łotysz na stanowisku prezesa i brak chociażby porządnej strony www – jak ktokolwiek w miarę tylko ogarnięty mógł się na to nabrać, to naprawdę nie mam pojęcia… Moim skromnym zdaniem organizatorzy tej akcji mogli się bardziej postarać i zainwestować dodatkowe kilkadziesiąt tys. PLN w działania wizerunkowe, a gwarantuję, że „złowiliby” o wiele więcej rybek do swojej sieci. Takie stworzenie „potęgi” od strony wizerunkowej nie jest jakoś specjalnie skomplikowane, ani szczególnie kosztowne – oczywiście mówię tutaj o poziomie podstawowym, czyli firmie służącej do prostych „wałków” i mającą za target mało świadomych uczestników rynku, bo jeśli ktoś chciałby np. wejść ze swoją spółka chociażby na NewConnect, no to już byłby zupełnie inny poziom (o czym zapewne kiedyś wspomnę).

Budowa wiarygodności firmy w 7 krokach – przykładowy schemat

1. Za kilka tys. PLN przejmujemy/kupujemy spółkę z możliwie najwyższym kapitałem zakładowym (najlepiej od 100 tys. PLN w górę), działającą już od kilku lat, koniecznie bez długów widocznych na portalach typu Dlugi.info. Jako prezesa możemy dać słupa – grunt, żeby nie wyglądał na menela i dobrze prezentował się w garniturze oraz nie figurował w wykazach osób zadłużonych (dobrze byłoby też, aby nie był bohaterem żadnej internetowej afery).

2. Wynajmujemy na kilka dni luksusowe biuro, gdzie będziemy przeprowadzać sesję zdjęciową. Należy przy tym pamiętać, aby na czas sesji zawiesić w biurze różne plakaty firmowe, jakieś logo 3D na ścianie itd. – ogólnie ma to wszystko wyglądać tak, jakby rzeczywiście w tym biurze odbywała się nasza działalność. Następnie robimy w ciągu 2-3 dni sesje zdjęciowe: prezes i kluczowi pracownicy (np. szef sprzedaży) występują przy tym w kilku różnych wersjach ubioru – ba, nawet pierwszego dnia mogą nosić kilkudniowy zarost, a drugiego ogolić się na gładko. Wskazana jest też widoczna zmiana fryzury pomiędzy obiema sesjami, jak również inne oświetlenie (sesje w różnych porach dnia). Warto też zadbać o takie szczegóły, jak letni ubiór podczas jednej sesji i zimowy płaszcz wiszący na wieszaku w innych ujęciach. Po co te kombinacje? A po to, aby uzyskać zestaw różnych zdjęć, dzięki którym przez kilka miesięcy będzie można ściemniać, że firma stale i na bieżąco rezyduje w tym właśnie biurze – np. wrzucając fotki na fanpage z jakimiś tam komentarzami. Szczegóły są zresztą ważne, tak w ogóle, przy tego typu akcjach, bo to właśnie one w dużej mierze budują historię i wiarygodność. Na koniec tego punktu dodam jeszcze, że orientacyjny koszt opisanych tu operacji to również kilka tys. PLN.

3. Dobrze byłoby, aby na fotkach oprócz managerów pojawili się również zwykli pracownicy – najlepiej kilku lub kilkunastu, mogą stanowić rozmyte tło podczas sesji, siedząc np. przy biurkach. Obowiązkowym elementem są oczywiście młode, atrakcyjne dziewczyny w firmowych strojach – tylko nie zwykłych, tanich t-shirtach z nadrukiem, a np. w marynarkach z naszytym firmowym logo. Dodatkowe kilka tys. na statystów i uniformy, ale co tam, biznes wymaga przecież inwestycji…

4. Jedną z rzeczy, które lud zwykle „kupuje”, są drogie auta. Nie ma dziś żadnego problemu, aby wypożyczyć na jeden dzień np. 2 nowe BMW serii 5 czy tam 7, po czym nałożyć na nie naklejki / nakładki na magnesy z firmowym logo i tablice rejestracyjne z nazwą firmy, a następnie zrobić kilka fotek, że to niby nasze pojazdy. Potem potencjalni inwestorzy spojrzą i pomyślą: no, niezłe auta mają, widać więc, że zarabiają (tak właśnie rozumuje większość ludzi). Następnych kilka tys. PLN wydane.

5. Oczywiście, jako potentat, musimy posiadać odpowiedniej klasy materiały promocyjne (logo, wizytówki, papier firmowy itd.) oraz ładną stronę www (może być na ładnym szablonie, to nie problem, ale bez nazwy konkretnego theme w stopce!). Dla celów wizerunkowych dobrze jest jeszcze dorzucić na naszą stronę internetową „znaczki” typu Rzetelna Firma, czy też inne, branżowe logosy. Podbije to w pewnym stopniu wiarygodność w oczach nieco mniej zorientowanych osób. Dobrze byłoby też nagrać promocyjny film niezłej jakości, prezentujący nie tylko potencjał firmy, ale także dane dotyczące jej przyszłego rozwoju, jak np. „za 2 lata zamierzamy zarabiać tyle a tyle, będziemy potęgą na miarę polskiego Facebooka itd.” – taki bullshit prawie zawsze robi wrażenie na laikach. Dodatkowo można też zainwestować we własną infolinię 0-800… – koszt niewielki (od 100 PLN miesięcznie), a prestiż spory, bo takie infolinie zwykle kojarzą się ludziom z poważnymi przedsiębiorstwami. No i teraz orientacyjny koszt za wszystkie działania z tego punktu: spokojnie powinniśmy się zmieścić w kwocie do 10 tys. PLN (pod warunkiem, że zapłacimy za faktury, co nie jest wcale oczywiste!).

6. Pora na małą kampanię online, mającą zbudować naszą wiarygodność. Tutaj już wypadałoby zainwestować ok. 10 tys. PLN w jeden – dwa artykuły sponsorowane w poważnych mediach o tematyce biznesowej, w których to artykułach nasz prezes będzie opowiadał historię, jak to przez x-lat robił rozliczne interesy na Zachodzie (kto to sprawdzi, nikt…), po czym wrócił do Polski, bo tutaj odkrył żyłę złota i ogromne możliwości, jakie daje nasz biznes itd. itp. Obowiązkowo należy też wspomnieć o jakiejś ciekawej inicjatywie firmowej, która będzie bazą do zbudowania wizerunku bogatej organizacji – patrz punkt 7. Dodam jeszcze, że tutaj nie chodzi tak naprawdę o zasięgi – celem jest to, aby „naganiacze” mogli pokazać „inwestorom”, że firma jest wiarygodna, bo przecież prezes udziela wywiadów w znanych tytułach, więc człowiek sukcesu, budzący zaufanie itd. Co jeszcze… Na pewno niezbędne będzie założenie fanpage i „nabicie” na nim jak największej ilości fanów – niektórzy kupują lajki, co jest akceptowalnym rozwiązaniem na początek, ponieważ ludzie i tak w większości patrzą na liczbę polubień, a nie na aktywność fanów. Konieczne też będzie założenie kilkunastu – kilkudziesięciu fejk kont na Facebooku, które to konta będą komentowały, lajkowały i udostępniały, tworząc wrażenie życia na fanpage. Jeśli natomiast chodzi o opinie w sieci i na forach, to można dosłownie za kilkaset PLN wynająć studentów, którzy będą uprawiać tzw. marketing szeptany, wrzucając linki i opinie na rozmaite fora czy grupy na Facebooku. Koszt takich działań: od kilku do kilkunastu tys. PLN powinno spokojnie starczyć na początek.

7. Aby ugruntować pożądany image zamożnej organizacji, do tego odpowiedzialnej społecznie, dobrze jest pochwalić się jakimś ciekawym projektem, który wymaga zainwestowania większej ilości gotówki (a przynajmniej na taki wygląda). Przykładowo: nasza firma tworzy fundację, która będzie odnawiać stare, polskie dworki popadające w ruinę. Cel szczytny, a dworki kojarzą się z luksusem, stabilnością itd. Wystarczyłoby tutaj w zasadzie podpisać umowy z kilkoma właścicielami takich nieruchomości, że fundacja będzie zbierać kasę np. na przekształcenie obecnej ruiny w luksusowy hotel, zrobić zdjęcia dworku „przed”, po czym przygotować wizualizację, jak będzie wyglądał „po” i puścić to w sieć, najlepiej przy okazji płatnego wywiadu z prezesem naszego przedsiębiorstwa. Koszty założenia fundacji i przygotowania odpowiednich materiałów to znowu kilka tys. PLN, ale wizerunkowo świetna sprawa, powinno się zwrócić „w klientach”.

Podsumowanie

No i to by było na tyle, jeśli chodzi o zarys planu stworzenia wizerunkowo wiarygodnej, „bogatej firmy”, której ludzie zechcą wpłacać pieniądze. Świadomie napisałem „zarys”, bo stworzenie dokładnego, szczegółowego planu wymagałby trochę czasu, no i z wiadomych względów nie wrzucałbym go do sieci. Takie akcje są zresztą dość łatwe do zdemaskowania przez kogoś, kto wykazałby się pewną dozą dociekliwości – wystarczyłoby np. poprosić o spotkanie w luksusowym biurze firmowym widocznym na zdjęciach (patrz punkt 2), aby opisana mistyfikacja się wydała. W praktyce jednak jeśli ktoś decyduje się powiedzieć „sprawdzam”, to dopiero wtedy, gdy jest już za późno, tzn. gdy organizatorzy procederu zdążyli już wyprowadzić pieniądze z firmy.

Opisane powyżej działania to łączny koszt ok. 50 tys. PLN, a dzięki nim możliwe byłoby uzyskanie poziomu wiarygodności wyższego od prezentowanego przez wiele MLM-ów, które „zrobiły” swoich członków na setki tysięcy złotych. Oczywiście, w późniejszym okresie, w miarę dopływu nowych członków (i pieniędzy od nich), można by się pokusić o organizacje dużych imprez z celebrytami itd., no ale to już nieco wyższy poziom finansowy. Oczywiście, nie należy przy tym zapominać, że wiarygodny wizerunek to jedno, ale w przypadku MLM-u nastawionego na „strzyżenie owiec” decydującym elementem są jednak „naganiacze”, którzy mają już swoje grono zwolenników i nie mają oporu przed wciąganiem ich w coraz to nowe „biznesy”.

Na koniec dodam jeszcze, iż to nie jest tak, że podobne schematy wykorzystują wyłącznie różnego rodzaju piramidy – istnieją wręcz nieprzyzwoicie proste „patenty”, w przypadku których stosując zbliżone metody, można bez większych problemów zarobić kilkaset tys. PLN w kilka miesięcy, do tego przy minimalnym wręcz ryzyku. No, ale o tym akurat będzie kolejny wpis.

Zdjęcie ilustrujące wpis jest poglądowe! Osoby, rzeczy lub sytuacje przedstawione na zdjęciu NIE mają bezpośredniego związku z treścią niniejszego wpisu!